Liber continens continua serie epistolas [...] scriptas annis XXXVIII. ad Ioach. Camerar. Pabep. nunc primum pio studio et accurate consideration huius editus

Autore: MELANCHTHON, Philipp (1497-1560)

Tipografo: [Ernst Vögelin]

Dati tipografici: Leipzig, [1569]


8vo. (40), 821, (1) pp. α-β8, γ4, A-Z8, Aa-Zz8, Aaa-Ddd8, Eee4, Fff8. Lacking Fff8, a blank. With the printer's device on title-page and at the end. 17th century vellum over boards, marbled edges.

Adams, M-1213; VD 16, M-3553; F. Baron & M.H. Shaw, The Publications of Joachim Camerarius, in: “Joachim Camerarius (1500-1574). Essay on the History of Humanism During the Reformation”, F. Baron, ed., (München, 1978), p. 250, no. 171; H.E. Bindseil, Bibliotheca Melanthoniana, (Halle, 1868), p. 27, no. 522; W. Hammer, Die Melanchthonforschung im Wandel der Jahrhunderte, (Gütersloh, 1967), I, pp. 283-284, no. 393; H. Scheible, ed., Melanchthons Briefwechsel, Regesten (1514-1560), (Stuttgart, 1977), I, p. 18.

 

FIRST EDITION of the collection of Philipp Melanchthon's letters addressed to Joachim Camerarius. The volume was edited by Camerarius himself, who in a long prefatory letter to Duke August of Saxony explains the reasons why he decided to publish the correspondence of his lifelong friend. This is the most comprehensive and at the same time the most substantial and intimate correspondence Melanchthon had with a single personality.

“Camerarius und Melanchthon verband eine lange, enge und beständige Freundschaft. Zwischen den beiden herrschte eine weitgehende Übereinstimmung sowohl in religiösen als auch in politischen Überzeugungen. Trotz des geringen Altersunterschieds und des grossen beruflichen Gefälles bestand zwischen ihnen eine echte Partnerschaft, voller fruchtbarer Spannungen. Da die Freunde an unterschiedlichen Orten lebten und arbeiteten und sich nicht häufig besuchen konnten, entwickelte sich ein intensive Briefwechsel. Über 900 Briefe Melanchthons an Camerarius sind noch erhalten. Sie bilden, vergleichbar den Briefen Ciceros an Atticus, die lauterste Quelle für Melanchthons Beurteilung der religiösen und politischen Vorgänge der Zeit, den gegenüber Camerarius nahm er kein Blatt vor den Mund. So wissen wir aus diesen Briefen von der ‘Heirat wider Willen' und den darauf folgende Eheproblemen des Reformators. Von den Gegenbriefen sind leider nur etwa fünfzig erhalten. Nachlässigkeit und Vorsicht Melanchthons dürften gleichermassen der Grund dafür sein. Nach Melanchthons Tod wahrte Camerarius die Erinnerung. 1566 schrieb er als Erster eine Biographie, und 1569 edierte er einen Teil der Briefen Melanchthons, allerdings in stark bearbeiteter Form, reich an dunklen Anspielungen und rätselhaften Umschreibungen der vorkommenden Personen. Auch Decknamen wurden benutzt. Camerarius wollte vorsichtig sein und dem Andenken seines Freundes nicht schaden, denn in Melanchthons Briefen an Camerarius finden sich schonungslose Urteile über zeitgenössische Teologen und Politiker” (M. H. Jung, Philipp Melanchthon und seine Zeit, Göttingen, 2010, pp. 71-72).

In his editorial work Camerarius sometimes changed or obscured entire paragraphs, used mysterious paraphrases, and pseudonyms, when he thought that the memory of his friend could be compromised. In what extent these redactional interferences were made, was first revealed when Melanchthon original letters were made available for research at Rome in 1875 (cf. A. von Duffel, Die Melanchthon-Handschriften in der Chigi Bibliothek, in: “Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und historischen Classe der königlich-bayerischen Akademie der Wissenschaften zu München”, 1876, pp. 491-527 and 596-606). These were discovered in the Chigi library, later incorporated into the Biblioteca Apostolica Vaticana (H. Scheible, Überlieferung und Editionen der Briefe Melanchthons, in: “Melanchthon und die Reformation. Forschungsbeiträge”, G. May & R. Decot, eds., Mainz, 1996, pp. 5-7).

The volume contains 610 letters arranged in chronological order. Almost all the letters are addressed to Joachim Camerarius, except two letters addressed by Melanchthon to Sigismund Gelenius and Daniel Stiebar, and one respectively to Michael Rottingus, Erasmus, Konrad Coclenius, Leonhard Fuchs as rector of Tübingen University, Caspar Volland as rector of Tübingen University, Matthaeus Vallerod, Georg III Prince of Anhalt-Dessau, Hieronymus Camerarius, Johannes Humelius, Joachim Camerarius the Younger, the dean and professors of the Faculty of Philosophy of Leipzig University, and the printer Valentin Bapst. The book also contains a letter from Georg Peltz of Forchheim to Melanchthon,  two letters from Caspar Cruciger to Camerarius, and a letter from Cruciger to Melanchthon.

Joachim Camerarius the Elder (1500-1574), a native of Bamberg, was the son of a nobleman, episcopal official and councillor of Bamberg. He studied at Leipzig, Erfurt, and Wittenberg. In 1526 he became rector of the newly founded Latin school in Nuremberg. Attending the diet of Augsburg with Melanchthon in 1530, he faced the Catholic theologians in a basically conciliatory spirit. In 1535 he was asked to help to reorganize the University of Tübingen, where he stayed until 1541. Thereafter he joined the University of Leipzig and to the end of his life served recurrently as dean of arts and rector. A devoted classical scholar, Camerarius edited, annotated and translated many ancient authors, among them Homer, Sophocles, Cicero, and Plautus. He wrote also works on grammar and style and numerous poems. He assisted Albrecht Dürer in the publication of some of his books and composed a poem on the occasion of his death. His letters to numerous friends as Eobanus Hessus, Melanchthon, and Erasmus, are an important source of information on many contemporary issues (F. Baron, ed., Joachim Camerarius (1500 - 1574). Beiträge zur Geschichte des Humanismus im Zeitalter der Reformation, München 1978, passim; and C. A. Staswick, Joachim Camerarius and the Republic of Letters in the Age of the Reformation, Ann Arbor, MI, 1998, passsim).

In the following list the letters are grouped by the year in which they were written. We have decided to give the incipit of all the letters sent by Melanchthon to Camerarius in order to avoid to repeat their names and to better recognize the single letters, which often are not dated.

 

1522

Macte istius animi. January 2 (p. 1)

1523

Accepistin tandem. January 1 (p. 2)

Amanter fecisti mi. August 23 (p. 3)

1524

Postridie quam redij domum. January 3, 1524 (p. 4)

Gratulor tibi reditum (p. 6)

Defatigatus sum hodie. October 31 (p. 8)

Fere mi Ioachime (p. 9)

Cum ego nogocijs multiplicis (p. 10)

Praeter opinionem accidit (p. 11)

Ex litteris tuis de itiniere (p. 12)

Scripsi nuper ad te adeo (p. 13)

Bambergensis ille nuncius. January 31 (p. 14)

1525

Non dubito quin adventus (p. 15)

Pergrata mihi tua. March 23 (p. 16)

De filiolo nato per Vuolfgangum (p. 18)

Pacio Profecto (p. 21)

Sebaldus nos extra oppidum. Bitterfeld (p. 24)

Tuas litteras hodie. May 15 (p. 24)

Plus mensem iam passim (p. 26)

Cum venisset huc D. Stiberus (p. 27)

Nihil habeo quod. July 15 (p. 30)

Non potest dici, quam atrocia. July 1 (p. 31)

Semper cogitavi hoc (p. 32)

Eù prattein óuk mèv émelle [graece]. July 21 (p. 33)

1526

Numquam fuit mihi. Febrary 28 (p. 36)

Melanchthon, Philipp to Gelenius, Sigismund. Wittenberg, January 1 (p. 37)

Postridie paschatos sic (p. 39)

Ecquidunquam legisti (p. 39)

Quod bonum, faustum (p. 40)

Heri nos Coburgam Sylvester. June 5 (p. 41)

Heri Cordato epistolam (p. 42)

Incredibile est, quam (p. 44)

Apellum existimo, iam (p. 45)

De adverse casu Apelli. August 3 (p. 46)

Mitto tibi litteras ad Sigismundum (p. 48)

Melanchthon, Philipp to Gelenius, Sigismund (p. 48)

Cum Urbano in itinere (p. 51)

Ante duas horas hodie. August 3 (p. 52)

Heri dedi cuidam. August 14 (p. 53)

Venit hodie mihi (p. 53)

Dedodrante nihil est. September 7 (p. 54)

Dedi heri nuncio (p. 58)

Cum iam a me abisset Cordatus (p. 59)

Quaeso te, tantum (p. 60)

In itinere dum Lipsiam (p. 61)

Comes Albertus a Mansfeld. September 30 (p. 62)

Expectabam de Hispanico. Eisleben, October 29 (p. 63)

Nondum, mi Ioachime (p. 65)

Heri a nobis Secerij (p. 67)

Hodie inter prandendum. November 26 (p. 68)

1527

Quid caussae esse suspicer. January 23 (p. 69)

Accepi binas litteras abs te (p. 70)

Tuas litteras accepi, in quibus. February 26 (p. 71)

De fratre tuo biduo. March 16 (p. 74)

Melanchthon, Philipp to Camerarius, Joachim and Rottingus, Michael. Accepi quid responderit (p. 75)

Lipsiae accepi tuas litteras (p. 77)

Qui dicam hoc accidisse (p. 78)

Diviam absum dono (p. 79)

In Turingis accepi magnum (p. 80)

Forte in hunc tabellarium (p. 82)

Est hic adulescens quidam. Wittenberg, February 23 (p. 83)

1528

Heri accepi tuas litteras. January 7 (p. 84)

Cum redirect huc. Jena, March 5 (p. 85)

Scholam nostrum, quod faustum. March 25 (p. 88)

Melanchthon, Philipp to Erasmus, Desiderius. Jena, March 23 (p. 89)

Melanchthon, Philipp to Coclenius [Goclenius, Konrad]. Jena, March 23 (p. 91)

Sic sum defatigatus scribendis (p. 93)

Christophorus reddidit (p. 93)

Gratulor tibi filiolam natam (p. 94)

Quae te curae, mi Ioachime. Wittenberg, July 15 (p. 96)

Statim a Lispici nondinis. Weimar (p. 102)

Necocium [greace] toû álotec. September 13 (p. 104)

Quanquam nihil habebam. October 1 (p. 107)

Heri sero huc venit Doctor. Weimar (p. 108)

Adolescenti, quem. October 13 (p. 109)

Quod aliquandiu distuli. November 1 (p. 111)

Heri accepi litteras tuas. November 11 (p. 114)

1529

Has litteras dedi cuidam. Leipzig, January 5 (p. 115)

Cum Figulus ad vositer. January 23 (p. 117)

Heri accepi litteras tuas, ad quas (p. 118)

Venimus Spiram pridie. Speyer (p. 119)

Utinam foeliciter domum redieris. April 9 (p. 120)

Hactenus argumentum scribendi (p. 121)

De eo periculo, quod. April 23 (p. 122)

Non dubito, quin magnopere. May 17 (p. 124)

Occupationes quotidianae. August 26 (p. 127)

Rogavi te in proximis litteris. August 28 (p. 130)

Quantopere requiram litteras tuas. October 5 (p. 131)

Summis animi doloribus. November 14 (p. 132)

Quod scribis putare te. December 1 (p. 133)

1530

Accedit Caesar. February 13 (p. 134)

Si quid habes, quod Luthero. May 5 (p. 135)

De Chirurgo commiseram rem (p. 136)

Scripsi tibi nuper me cuidam (p. 136)

Heri quod faustum felixque (p. 138)

Adversarii nondum respondentur (p. 139)

Quanquam certi nihil habebam. July 13 (p. 140)

Spero te iam foeliciter. August 13 (p. 140)

Non dubitabam, quin Apologia (p. 141)

Non possum in aula impetrare. August 30 (p. 142)

Mitto tibi litteras meorum. September 1 (p. 143)

De graecis epistolis habeo tibi. September 10 (p. 144)

Luthero mitto litteras. August 14 (p. 147)

Quod de meis actionibus atque. August 31 (p. 147)

Iam obsignaveram priores litteras (p. 149)

Stibarus misit huc. September 4 (p. 150)

Nondum pronunciatum est. September 21 (p. 151)

Has litteras dedi ministro (p. 152)

Prorsus nihil habebam quod. Coburg (p. 153)

1531

Neque de edicto Augustensi. January 1 (p. 154)

Cum proxime ad te scripsissem. February 16 (p. 156)

In proximis litteris rogavi te. March 7 (p. 157)

Adolescens, cui has litteras. March 17 (p. 158)

Etsi innumerabilia extant. April 11 (p. 159)

Accepi his paucis diebus aliquot (p. 160)

Spero te fasciculum. May 26 (p. 161)

Accepi tuam disputationem. June 21 (p. 162)

Cum cives nostril Ambrosius. June 23 (p. 164)

De illo necessario nostro nescio. July 25 (p. 165)

Torgae audivimus Spenglero. Torgau (p. 169)

Erfordiensis senates deliberat. August 19 (p. 170)

Scripsi tibi nuper de. September 8 (p. 171)

Reddidit mihi tuas litteras. September 29 (p. 172)

Nihil a te litterarum accepi. November 2 (p. 174)

De Conventu prius omnia. November 13 (p. 175)

Vetus translatio Centiloquij (p. 177)

De rebus Elveticis nihil certi. December 23 (p. 178)

1532

Perì prágmatos tès academìas [graece]. December 31, 1531 (p. 179)

De Elvetica historia mihi. January 13 (p. 180)

Mitto tibi scriptum tuum. March 13 (p. 183)

Hanc epistolam dedi Ulrico Silingo. May 2 (p. 184)

Ego vero non eo scripsi verecundiuis (p. 185)

Venerunt huc quidam adolescentes. June 3 (p. 187)

Existimo tibi nota esse. May 19 (p. 189)

Tuas litteras accepi hodie. June 29 (p. 190)

Has litteras dedit Sebaldo. June 23 (p. 192)

Vides, mi Ioachime, in his. June 24 (p. 194)

Apud alios libentius soleo. August 9 (p. 195)

1533

Opto ut hic annus Faustus. January 1 (p. 197)

Heri tuas litteras accepi plenas. February 13 (p. 199)

Heri primum accepi tuas litteras (p. 202)

Hic adolescens, cui has dedi. April 3 (p. 204)

Recte conijcis me fuisse. April 2 (p. 206)

Utinam licuisset una cum Vito (p. 207)

Ulricus Pindarus rogavit me (p. 208)

Tua assiduitas in scribendo. July 23 (p. 209)

Quod de nogocijs conventus istius. August 2 (p. 210)

Hic invenis Hamburgensis. August 13 (p. 211)

Dicam vere, toto hoc anno. December 5 (p. 212)

1534

Ego vere, mi Ioachime. January 27 (p. 215)

Heri accepi litteras tuas scriptas. February 5 (p. 216)

Cum ante biduum ad te. February 11 (p. 218)

Respondimus tibi de una (p. 219)

Boni consules brevitatem. March 8 (p. 220)

Cum hinc abijsset princeps. March 15 (p. 220)

Posteaquam ungentum ad te. March 22 (p. 222)

Iam dederam alteras ei litteras (p. 223)

Scire cupio, an acceperis. May 1 (p. 224)

Hodie tibi scripsi per Basilium (p. 225)

Hanc epistolam dedi iuveni (p. 225)

Multas accepi eodem tempore. May 8 (p. 227)

Posteaquam ea quae moventur. May 15 (p. 227)

Heri tuas litteras accepi, in quibus. June 2 (p. 229)

Negocium de collocanda pecunia. August 5 (p. 229)

Scripsi tibi nuper quid. August 29 (p. 230)

Scripsi tibi de duabus rebus. September 13 (p. 231)

Aliquandiu certi tabellarij (p. 233)

Ex animo oro Christum. December 5 (p. 236)

1535

Heri primum, hoc est, die. January 10 (p. 237)

Scripsi ad te post reditum meum. March 11 (p. 239)

Cum nuncius iam in procinctu. April 13 (p. 240)

Utinam vero, ut ego cum. May 23 (p. 241)

Quod faustum felixque sit. May 22 (p. 243)

Multa mecum de Tubingensi. July 8 (p. 244)

Nuncius vester primum. August 4 (p. 245)

Quotidie mihi facultas est. August 5 (p. 246)

Precor Christum ex animo. August 31 (p. 247)

Spero meum ministrum Ioannem. September 2 (p. 249)

Maximam tibi gratiam habeo. October 5 (p. 251)

Utinam recte et feliciter valeas. November 10 (p. 253)

Hanc epistolam reddet tibi. November 30 (p. 254)

1536

Has litteras dedi nuncio urbis. Schmalkalden, December 24, 1535 (p. 256)

Anglus tuus reddidit mihi. February 5 (p. 258)

Decimo die Februarij reverses. February 11 (p. 260)

Haerent hic diutius opinione. March 30 (p. 263)

Post Anglorum discessum misi. June 11 (p. 264)

Post Anglorum discessum detinuit. June 9 (p. 265)

Francofordiae in nondinis venit. September 12 (p. 266)

Melanchthon, Philipp to Stiebar, Daniel. Tübingen, die sesto Angelus (p. 267)

De Academia fuerunt sermones. Göttingen, October 17 (p. 269)

Melanchthon, Philipp to the rector [Fuchs, Leonhard] and to the professors of the University of Tübingen. Nortingen, October 15 (p. 269)

In aula Eluvagensi interrogavi. October 24 (p. 272)

Mihi quoque desiderium tui. November 30 (p. 273)

Scribis esse quosdam, qui (p. 275)

Disputatione tua de Marte (p. 277)

1537

Cum scirem convenctum indictum esse. Schmalkalden, March 1 (p. 279)

Mense Ianuario dedi litteras. March 1 (p. 283)

Mitto ad vos Bernardum Ebreum. April 12 (p. 285)

Tam diuturnum silentium tuum. Leipzig, May 1 (p. 287)

Ego vero nihil metuo Isidem (p. 288)

Gaudeo tibi, salva matre. July 16 (p. 289)

Quod faustum felixque sit, proficiscitur. October 12 (p. 291)

Hic adolescens Michael Rheticus. October 16 (p. 293)

Spero Matthiam iam ad vos. November 27 (p. 294)

1538

Gratum est mihi, quod me. March 31 (p. 296)

Multis modis Epistolae me tuae. June 10 (p. 301)

Admodum improbabam ingenium. June 27 (p. 305)

Expectabam iam a te litteras. July 27 (p. 306)

Tuas litteras accepi, in quibus de meis. August 31 (p. 307)

Hic iuvenis est Professor Mathematum. October 15 (p. 309)

1539

Hanc Epistolam dedi duobus. January 13 (p. 310)

Epistolam tuam in itinere. January 31 (p. 311)

Mense Ianuario misi litteras Vito. February 25 (p. 313)

Prorsus hic peximus telam Penelopes. April 5 (p. 315)

Pax optima rerum, quas. April 22 (p. 317)

Nondum post reditum potui. Leipzig, May 26 (p. 318)

Sciurum tibi commendo, hominem. June 26 (p. 319)

Gaudeo te filia auctum esse. August 31 (p. 321)

Sua caussa Bernardus Ebreus. September 11 (p. 324)

Hanc epistolam cum scriberem. November 27 (p. 324)

1540

Cum non haberem idoneos tabellarios. Schmalkalden, March 11 (p. 327)

Ante quadriennum cum apud. April 5 (p. 328)

Cum in itinere essem Gotthae. Erfurt, April 16 (p. 330)

Spero te accepisse historiolam. May 11 (p. 332)

Scripseram Testamentum ante. August 24 (p. 333)

Melanchthon, Philipp to the rector [Volland, Caspar] and to the senators of the University of Tübingen. Wittenberg, August 24 (p. 334)

Vitus epistolam tuam mihi misit. September 1 (p. 337)

Et frequentiam conventus maiorem. November 2 (p. 338)

Hic adolescens Christophorus à Kunheim. October 4 (p. 341)

Ego vero studio et officio Matthaei. November 24 (p. 342)

De facilitate nostra, qui (p. 347)

1541

Deus pater Liberatoris nostril. December 25, 1540 (p. 350)

Ut Proteus consumptis omnibus. January 13 (p. 351)

Disputatio publica statim. January 19 (p. 354)

Vix agnosces fortassis has lituras. April 19 (p. 356)

Volebam in proximis litteris (p. 358)

Ante mensem dedi litteras ducis. Regensburg, May 10 (p. 360)

Brevem a te epistolam accepi. Regensburg, May 20 (p. 361)

Seriem actionum Conventus brevi. Regensburg, June 9 (p. 362)

Et mihi et ceteris amicis magnae. June 21 (p. 363)

Nihil est profecto insulsius. Regensburg, July 15 (p. 365)

Non dubito quin a Fratre tuo. Wittenberg, August 11 (p. 366)

Misi Vito exemplum meae Epistolae. Wittenberg, August 14 (p. 367)

Non facile dixerim, quanta. Leipzig, August 26 (p. 368)

Deum patrem Liberatoris nostri. September 12 (p. 370)

Amanter fecit Ziglerus noster. October 26 (p. 371)

Si mei expectatione accidit (p. 372)

Huc e Lipsia mihi per nescio quos. December 1 (p. 373)

Epistola tua visa est mihi sic satis. December 2 (p. 373)

Velim Christophorum, si erit (p. 375)

Fama malum quo non aliud (p. 375)

Verecundia tuae Epistolae me (p. 378)

1542

Lipsia egressus in itinere incidi. January 10 (p. 379)

Ex aula nostra scribitur, tandem. January 15 (p. 380)

Civis Ienensis qui ostendit se. February 4 (p. 381)

Dabis veniam brevitati. Nam. February 9 (p. 382)

Quod aspersisti dulcissimam. February 21 (p. 383)

Hieronymus meus contubernalis. February 22 (p. 384)

Non, si mihi quamvis magna. March 4 (p. 385)

Et operis forma delectabar legens (p. 386)

Etsi digni sunt reprehensione (p. 388)

Et Apollonio, et studijs eorum (p. 389)

De curatione pedis tui magnopere (p. 391)

Binis iam litteris mitigas. April 7 (p. 392)

Non tantum veteribus exemplis. May 2 (p. 393)

Hodie Gallis, auditoribus tuis. May 2 (p. 393)

Ego vero gratiam tibi habeo. May 31 (p. 394)

Hanc epistolam dedi Petro Medmano. May 3 (p. 395)

Scio saepe nos Scholasticos (p. 396)

Civis Lispicus est, Gregorius Ulricus. July 13 (p. 397)

Libenter dedi litteras tuo discipulo. June 26 (p. 398)

Tua mihi adsiduitas in scribendo. July 21 (p. 398)

Baldasaro Sponso laeta et fausta. July 21 (p. 399)

Tabellario Norimbergensi dedi. July 27 (p. 400)

Expatiatur istuc Georgius, qui (p. 401)

Casparem pater evocavit, cum (p. 402)

Indulsi aetati nostril Rhetici. July 25 (p. 403)

Video laetari vulgus pulso illo. Die Anastasij (p. 404)

Et Lutheri litteras, et meas tibi mitto (p. 405)

Ascanii Principes Lutherum. September 4 (p. 406)

G.H.F. [Peltz, Georg aus Forchheim] to Melanchthon, Philipp. Dessau, August 30 (p. 407)

Hic adolescens Philippus Friburgensis (p. 409)

Subito erat ingressurus iter. September 11 (p. 410)

Et commendatione tua adeo. September 25 (p. 411)

Reddet tibi hanc Epistolam quidam (p. 412)

Nota est mihi tua bonitas (p. 413)

Non negandum est aliquid esse (p. 414)

Saepe hoc usurpavi, ut ex Gigantum (p. 415)

Etsi in tanta Imperiorum confusione. November 18 (p. 416)

Heri asscripturus eram litteris. October 25 (p. 417)

Mitto tibi fasciculum litterarum. December 4 (p. 418)

Cum his diebus interpretari Murenianam. December 4 (p. 419)

Ante triduum apud nos fuit. December 12 (p. 421)

Bornero me excusavi, quod non. December 17 (p. 423)

1543

Melanchthon, Philipp to Stiebar, Daniel. Leipzig, January 5 (p. 424)

Magna me solicitudine liberavit (p. 425)

Sensi me mirifico desiderio et tui. Gotha, April 23 (p. 426)

Etsi magna est imperiorum confusio. Bonn, May 9 (p. 427)

Matthaeo nostro et eius comitibus (p. 428)

Accedit mihi ad alias molestias. Bonn, May 23 (p. 429)

Bis a te litteras accepi in hac ripa Rheni. Bonn, June 19 (p. 429)

Cruciger (Creuziger), Caspar to Camerarius, Joachim. June 30 (p. 430)

id. to id. Halle, June 5 (p. 432)

Quod faustum et felix sit, Erfordiam. Erfurt, August 10 (p. 432)

Subito mihi scribendum erat, cum iam (p. 434)

Etsi multis magnis curi set miserijs (p. 435)

Non equidem dicam, ut ille (p. 436)

Meministi fabulam de antiquitate. November 4 (p. 436)

Vellem triduo citius Epistolam. November 17 (p. 438)

Libenter legi obiurgationem tuam. December 7 (p. 440)

Dryandro, qui etsi non ut Vulcanus. November 30 (p. 441)

Tuae admonitiones sunt mihi gratae (p. 442)

1544

Deum oro, ut nostros labors regat. January 22 (p. 443)

Heri eadem hora, cum quidem (p. 444)

Longo tempore mihi curae fuit. February 13 (p. 446)

Meministi vetus illud Messeniorum. January 25 (p. 448)

Idibus Martijs cum quidem (p. 449)

Quod bonis boni sit, id grave. March 1 (p. 450)

Memini te Iureconsulto conterraneo. April 17 (p. 452)

Expectari me avide a te existimo (p. 453)

Nec vero dubium est antecellere. April 27 (p. 454)

Meministi nostri theatri iudicia. March (p. 454)

Etsi non prorsus liberates sum (p. 456)

Cogite concilium et pacem laudate. March 18 (p. 457)

Etsi historiam conventus Spirensis. March 25 (p. 458)

Equidem gratiam tibi habeo (p. 461)

Magna mihi cum hoc Fabiano Pruteno. May 19 (p. 462)

Ut igitur nos [graece] ev eskátois musov. April 13 (p. 464)

Reddidit mihi heri Caspar. May 24 (p. 465)

Eodem die quo hinc discessisti, nuncius. June 7 (p. 467)

Etsi minime delector hoc argumento. June 21 (p. 468)

Cum gubernationem scholae. June 13 (p. 469)

Memini me tibi dare orationem (p. 471)

Quod in illa prima concione generi (p. 472)

Quod nec muneris publici, quod nunc. July 9 (p. 474)

De ingenio et studijs Meureri simper. July 23 (p. 475)

Ubicunque duo sunt, inquit (p. 476)

Etsi delector argenti venis, illis (p. 477)

Honorifice praedicavit et marito. August 3 (p. 478)

Quod faustum et felix sit, Milichius. August 11 (p. 480)

Aiskúnomái soi metadidoùs ponon emov [graece]. (p. 481)

Non dissimulo me delectari illa laudatiuncula. September 20 (p. 482)

Et tua caussa ospite Francum excepi. October 2 (p. 484)

Magnopere delectatus sum benevolentia. October 1 (p. 485)

Hunc fasciculum accipies a viro. September 30 (p. 486)

Etsi prudential excellis, et diligentiam. October 5 (p. 487)

Facundus comes in via, pro (p. 488)

Misi tibi epistolam ad Matthaeum (p. 488)

Melanchthon, Philipp to Vallerod, Matthaeus (p. 489)

Non dubito te de Valerij Cordi. December 13 (p. 490)

Festivitas narrationis tuae et de bello. December 23 (p. 492)

1545

Primum opto ex animo, ut hic. December 25, 1544 (p. 494)

Non solum propter sponsionem, qua. January 4 (p. 495)

Multa sunt non obscura signa, quae. January 18 (p. 497)

Faustissimo die, quo memoria. January 25 (p. 498)

Spem mihi Diaconus Ecclesiae Iessae. February 16 (p. 500)

Etsi scio te Herodoti et Xenophontis. February 24 (p. 501)

Ketzlerum comperi sano ingenio (p. 502)

Virtus sua quenque maxime (p. 503)

Mattheo communi amico nostro (p. 504)

Non me tempestates retinuerunt. March 20 (p. 505)

Amplius sexennio familiaritas mihi. March 17 (p. 506)

Melanchthon, Philipp to George III, Prince of Anhalt-Dessau. March 9 (p. 510)

Sigismundus Gelous noster. March 23 (p. 512)

Tandem igitur certum est venisse. May 8 (p. 514)

Hortator fui huic adolescenti nato. June 1 (p. 515)

Soteria ouv zutea [graece] (p. 516)

Etsi is quem tamdiu infestum habes. June 21 (p. 518)

Etsi te iam arbitrabar domo profectum (p. 519)

Imo vero illam nostrum Gemmam May 31 (p. 520)

Inter decora oppidi Grimmae hoc (p. 521)

Meministi te videre in urbe. July 25 (p. 522)

Lascii tabellario Prutenicas etiam. July 28 (p. 523)

Succensui [graece] to saurofóro. August 13 (p. 524)

Melanchthon, Philipp to Camerarius, Hieronymus. August 13 (p. 525)

Litteras Sciuri Alesium tibi. August 10 (p. 527)

Quod faustum et felix sit, heri Lutherus. August 18 (p. 528)

Hospiti meo Hispano viro prudenti. August 20 (p. 529)

Lutherus et ab amicis rogatus. October 11 (p. 530)

Oy dè zermòn udos tosóv [graece]. October 11 (p. 531)

Mediocri studio Poenas complexus. October 7 (p. 532)

Gratias ago Deo aeterno patri. December 3 (p. 532)

Utinam tuum iter faustum sit et felix (p. 534)

Aelianum tibi Franciscus exhibebit (p. 535)

Etsi vetus est illud, [graece] pollà polèmou caunà (p. 536)

Duos ad te oratores mitto Lycurgum (p. 537)

Vere dilexi et magnifeci Hieronymum (p. 538)

Etsi fratrem meum amo, quem quidem (p. 540)

Haec in Salinis scripsi apud D. Chilianum (p. 541)

Scio et experior quotidie verum esse (p. 542)

Petamus et expectemus a Deo. November 30 (p. 543)

Andream redijsse et incolumem et (p. 544)

Melanchthon, Philipp to Humelius, Johannes. December 13 (p. 545)

Multa cogitavi his diebus de tuis. December 22 (p. 545)

1546

Nondum ad nos a ripa Danubij. February 6 (p. 547)

Sigismundi Gelenij Epistolam (p. 548)

Ut multa facit intempestive aula. March 1 (p. 548)

Inspexi disputationem scriptam in ripa. March 7 (p. 549)

Meministi Socraticum illud (p. 550)

Etsi equestrian pericula etiam (p. 551)

Mediocri studio vicinarum gentium. May 15 (p. 552)

Versus tuos optimos: Turbati erigimus. June 22 (p. 553)

Gratiam tibi habeo, quod toties. August 1 (p. 554)

Litteras Sciuri Alesium tibi. August 10 (p. 556) (same letter as that at p. 527; the correct one – Litteris de Sciuro, quas ei dedisti – is  at p. 757)

Fuit his diebus nobiscum Iurisconsultus. August 26 (p. 557)

Vidi coronas prorsus palladia arte. September 16 (p. 558)

Etsi magno in dolore et fui initio belli. September 19 (p. 559)

Etsi pubblicarum miseriarum alia vere. November 23 (p. 559)

Haec cum scriberem, utrunque audieramus. December 11 (p. 561)

Nullius hominis in vita consuetudo. December 17 (p. 562)

Ego vero nec periculi mei, nec (p. 564)

Etsi multa acciderunt his viginti annis (p. 565)

Omnino fatalis poena est, haec (p. 566)

Multorum hominum in hac fuga nostra (p. 567)

1547

Etsi fero fortassis moneo. January 4 (p. 567)

Honestissimum exemplum civitatis. January 26 (p. 569)

Hanc epistolam Idib. Februarij. February 13 (p. 570)

Heri cum tuam mihi epistolam. March 15 (p. 571)

Etsi privatae aerumnae me mediocriter. June 13 (p. 572)

Cariss. Ioachime, scio tantam esse (p. 573)

Longam Odysseam tibi nostrorum. August 25 (p. 575)

Quod faustum et felix sit, redij ad. September 8 (p. 576)

Gratiam tibi habeo pro epistolis. September 1 (p. 578)

Etsi nec Ecclesiae Dei, nec doctrinae. December 21 (p. 580)

Etsi scribit Demetrius Phalerensis. December 29 (p. 582)

1548

Tuas litteras, in quibus et de moderatione. January 16 (p. 583)

Ego vero tibi potius, et debeo et habeo. January 29 (p. 585)

Affert tibi Fridericus Livoniensis (p. 585)

Quo die Mattheus iter ingressus est. March 4 (p. 586)

Multis coniecturis ratiocinor hoc. March 20 (p. 587)

De Precatione plena sinceri amoris. March 29 (p. 588)

Et de itinere meo, et de Rep. April 12 (p. 589)

Deliberationem nostram ostendet (p. 591)

Deo aeterno patri domini nostri Iesu. May 27 (p. 593)

Dionis fragmentum mitto, cuius. June (p. 593)

Cum a Muldae ripa domum venissem (p. 595)

Iubent aulica mandata, ut ad vos. June 7 (p. 596)

Honestissimam coniugem tuam. July 7 (p. 597)

Et fatum ultimi temporis Ecclesiae (p. 598)

Etsi pedem duriter afflixeram (p. 599)

Et grata est hoc praesertim tempore (p. 600)

Habet Imp. necessariam caussam (p. 601)

Exploremus igitur de Forstero (p. 602)

Semper affuit generi humano filius. Wittenberg, September 18 (p. 603)

Mittit istuc tabellarium vidua. August 31 (p. 604)

Duos ad se viros doctos, alterum. September 1 (p. 605)

Etsi libenter ad vos Medicorum. September 16 (p. 607)

Quaedam praecipuae foeminae secutae. October 8 (p. 608)

Etsi quotidie magis contabescit (p. 609)

Deo aeterno patri liberatoris nostril. October 28 (p. 610)

Deo aeterno patri domini nostri Iesu. November 28 (p. 611)

1549

Aulicis mandatis cogor quam. January 19 (p. 611)

Heri cum redijsseFasoltum audirem (p. 612)

Etsi Melijs Athenienses apud Thucydidem. February 24 (p. 613)

Existimo iam tibi accidere, quod (p. 614)

Non ficta [graece] prófasis est. May 15 (p. 615)

Meministi picturam in curia Norimbergensi. May 23 (p. 616)

David noster ex sacro nuptiali reversus. June 9 (p. 616)

Erit ergo [graece] gigantomakìa quam et diu. June 18 (p. 617)

Etsi cruciatus a calculo ortos tuli. June 24 (p. 618)

Etsi quotidie tecum et corame t per litteras. July 25 (p. 619)

Etsi coram nos colloqui necesse est. August 12 (p. 620)

Epistolam ad Senatum Cygneum mitto. September 11 (p. 621)

Ita accidit, ut istic fore praedicebam. October 17 (p. 622)

Sua cuique virtus praecipue benevolentiam. October 22 (p. 623)

Adiungo et ego ad vota Ecclesiae tuae. November 4 (p. 624)

In epistola tua quanquam brevi, tamen. October 28 (p. 625)

In hoc Eisfeldensi, cui hanc epistolam tradidi. November 13 (p. 627)

Etsi nondum habebam narrationem de. November 17 (p. 627)

Etsi, cum ante aliquot menses intellexissem (p. 628)

Heri litteras accepi, ut die Stephani (p. 630)

Aliquot accepi Epistolas tuas, quanquam (p. 630)

Postquam semel laxati sunt freni disciplinae (p. 631)

De indicijs temporum, quae ob caussas (p. 632)

1550

Melanchthon, Philipp to Camerarius, Joachim the Younger. January 25 (p. 634)

Iustissima est querela tua de cupiditate. March 21 (p. 635)

Pastori Ecclesiae vestrae mitto capita. March 7 (p. 636)

Etsi avide expecto amici nostri Mythobij. March 9 (p. 637)

Expatiati sumus ad aegrotantem (p. 637)

Carmine tuo non solum haec studia communia. April 15 (p. 638)

Honestissimam Matronam coniugem tuam. April 30 (p. 640)

Quod faustum et felix sit, diem sacro. May 19 (p. 641)

Fabricio misi epistolam scriptam ad. May 25 (p. 642)

Attulit Fasolti minister litteras a Sabino (p. 643)

Epistolam tibi mitto hominis ingeniosi (p. 645)

Nec scio belli Saxonici historiam, nec te. October 27 (p. 645)

1551

Cum ad Ascanium Ionas venisset, fuit oratio. February 5 (p. 646)

Meministi illud in Tragoedia (p. 648)

Ego vero somnium illud tuum, in quo (p. 649)

Multa omnino exempla hoc tempore. March 7 (p. 649)

Non accipio dulciores litteras ex Norimberga. November 30 (p. 650)

Etsi valde cupiebam me comitem Erasmo (p. 652)

Primum ex tuis litteris reditum tuum. December 21 (p. 653)

Saepe intueor animo Danielem inter (p. 654)

1552

Intelligo in hac urbe sensus et dolores. January 29 (p. 655)

Tuam epistolam ad generum meum scriptam. February 1 (p. 657)

In tantis periculis et nostris et universae Ecclesiae. February 6 (p. 658)

Quae fuerint tua et aliorum bene. February 9 (p. 659)

Et ipse saepe repeto dictum, et te scio. February 23 (p. 660)

Ergo prodigia Argeliae conspecta. February 26 (p. 661)

Saepe iam veteres Ecclesiae aerumnas. February 29 (p. 662)

Honestissimae coniugi tuae mitto pagellas. May 7 (p. 663)

Non humano errore tantum hi motus. March 29 (p. 664)

Et difficile et periculosum est definitiones. May 2 (p. 665)

Etsi humana remedia communium dolorum (p. 666)

1553

Etsi magno cum dolore legi necessarij (p. 666)

Utinam et universae gubernationis (p. 668)

Scio in Danielo Stibaro eximiam. June 28 (p. 669)

Dei beneficio, et animi et corporis vires. June 15 (p. 670)

Clemens Alexandrinus versum esse (p. 671)

Accedit istuc mens gener propter (p. 672)

Opto equidem ut feliciter redeat hic. July 29 (p. 673)

Oro filium Dei culto dem Ecclesiae. August 10 (p. 673)

Hic civis Vratislaviensis Daniel Schelling. August 21 (p. 674)

Ante biduum primum accepi aulica mandata. November 3 (p. 676)

Losanum iturum ad Parentes Cygneam. November 12 (p. 677)

1554

Teneamus hanc veram consolationem (p. 678)

Ut annus hic sit Faustus et felix, tibi (p. 678)

Melanchthon, Philipp to the Dean and Professors of the College of Philosophy of Leipzig Academy. January 4 (p. 679)

Dux Pomeranicus huc litteras misit. February 16 (p. 680)

Scio tibi notissimos esse versus Theocriti. May 8 (p. 681)

Ego vero non leviter excrucior cura. May 16 (p. 682)

Duas mitto epistolas, alteram (p. 683)

Etsi non sine gemitu a cunis infantulae. June 1 (p. 683)

Post tuum iter advenerunt viri optima. June 25 (p. 684)

Donec vult nos Deus in hac aerumnosa. July 10 (p. 685)

Ut Argonautae in Syrtibus haeserunt (p. 686)

Attexui quaedam scripto inpsectionis. December 21 (p. 687)

1555

Trahimur, ut vides, in illa certamina. January 12 (p. 687)

Ante triduum sic intumuit Albis. March 30 (p. 688)

Deo aeterno patri Domini nostril Iesu. die [graece] tes Margáridos (p. 689)

Comperimus heri in congressu nostro. March (p. 690)

Adolescentes Franciscos, ut ego. September 6 (p. 691)

Valde petivit Iacobus Pomeranus, ut tibi (p. 692)

Quod faustum et felix sit adest Sabinus. September 27 (p. 693)

Cum redijssem domum, postridie mane. October 14 (p. 693)

Agnosco et deploro mea vicia multa (p. 695)

Huic civi nostro istuc profecturo. December 18 (p. 696)

Quod faustum et felix sit, Laurentius. December 21 (p. 697)

1556

Ut venies annus Faustus et felix sit (p. 698)

Accessissem ad vos, si currus meus. January 3 (p. 699)

Dum aulae Synodis deliberant, iam. February 7 (p. 700)

Utinam reditus noster sit faustus et felix. February 20 (p. 701)

Non poeticae carnificinae apud inferos (p. 702)

Gratiam habeo filio tuo, quod (p. 703)

In litteris tuis signa video magni doloris. July 7 (p. 705)

Cariss. Ioachime Dulcissimum officium. August 23 (p. 706)

Cum litteras darem viro optimo D. Vadino. September 1 (p. 707)

Etsi nusquam sum libentius quam tecum. September 19 (p. 708)

Scripsit ad me ex vicina Parthenopea. October 29 (p. 709)

Vincunt igitur Senones liberalitate. November 13 (p. 710)

1557

Expecto reditum doctoris Laurentij. January 1 (p. 711)

Quod faustum et felix sit, de tuo genero. January 19 (p. 712)

Genus officij quale sit, quod nostri. March 3 (p. 713)

Etsi te iam expectabamus, dedi tamen. March 21 (p. 714)

Mane cum istinc discessurus essem, dixit (p. 715)

Etsi decreveram cum Menio istuc. Dessau (p. 715)

Pridie Cal. Aprilis hanc epistolam (p. 716)

Etsi gratulor Maierio, felicem (p. 718)

Mihi quoque ut tibi et caeteris, viri (p. 718)

Si Iosias ideo Norimberga discedit, ne. April 30 (p. 719)

Hunc tabellarium misi propter aulicam (p. 719)

Quod faustum et felix sit, iam ad hymenaeum (p. 721)

Et debeo tibi et habeo gratiam, quod. May 24 (p. 721)

Credimus aeternam Ecclesiam a filio. August 6 (p. 722)

Éòs ge proférein te odoû [graece]. August 18 (p. 723)

Dei beneficio Francofordiam ingressi. August 27 (p. 724)

Non ad alium conventum plures accesserunt. September 1 (p. 725)

Quod faustum et felix sit, die undecimo. September 12 (p. 726)

Non nostro consilio sic, ut scriptis. September 18 (p. 726)

Die quo Hieronymi memoria celebratur. September 30 (p. 727)

Hanc epistolam dedi viro nobili Einsidelio. November 15 (p. 728)

Quod scribis de torquati illius sermonibus (p. 729)

1558

Oro filium Dei custodem Ecclesiae (p. 730)

Ut ardentissimam [graece] sorg[?] in matre Cananea (p. 731)

Cum viro optimo genero tuo, volui. February 17 (p. 732)

Reverendi senis Pastoris Ecclesiae. February 1 (p. 733)

Platonis illud meministi. February 25 (p. 734)

Hodie Ducis Borussiaci litteras (p. 734)

Micaelo ideo tradidi hoc breve (p. 735)

Lectis litteris filij tui, quae. March 30 (p. 736)

Cum audirem hunc Callimachum Eobani. June 15 (p. 737)

Iosias mihi interroganti caussam, cur. May 24 (p. 738)

Tuam frugalitatem in apparatu convivij. June 21 (p. 738)

Hodie mecum in prandio fuerunt. July 6 (p. 739)

Etsi diputabam ipse mecum, an. June 22 (p. 740)

Etsi in ispectione, de qua scribis. July 25 (p. 741)

Dei beneficio Esromus recte valet. August 13 (p. 742)

Etiam Iob queritur sibi molestos esse amicos. September 22 (p. 742)

Humana officia tantos dolores non. September 17 (p. 743)

Leniretur tibi et tuis dolor, quem (p. 743)

Mitto duas epistolas, alteram Britannicae. October 8 (p. 744)

Eadem hora, qua Novesianus vester (p. 745)

1559

Cum Dei beneficio redijssemus satis. January 10 (p. 746)

Mitto istuc duas epistolas ex urbe. January 13 (p. 746)

Iudicem te potius de doctrinis esse volo. January 15 (p. 747)

Non tantum Senectae morosi tate, sed. February 14 (p. 748)

Quid scribam, nisi vota, nihil habeo (p. 749)

Oro filium Dei, ut nos omnes. March 10 (p. 749)

Commendemus filio Dei Domino. May 20 (p. 750)

Sigismundi Geloi epistolam post tuum. May 29 (p. 751)

Etsi in hac tanta moesticia temporum. June 23 (p. 752)

Non audeo te in hac communi. June 24 (p. 752)

Credo [graece] logon filium Dei custodem. October 12 (p. 753)

Magis delectatus sum litteris tuis, quas. October 20 (p. 754)

1560

Texit Deus filias nostras in itiniere. March 22 (p. 754)

 

(Final letters regarding Melanchthon's Greek grammar:)

Facundus comes in via, pro vehiculo est. October 14, 1544 (p. 759)

Camerarius, Joachim to Melanchthon, Philipp. October 16, 1544 (p. 760)

Sunt quidem Scholastici magistratus. October 18, 1544 (p. 762)

Melanchthon, Philipp to Bapst, Valentin. October 18, 1544 (p. 766)

 

Philipp Melanchthon (Schwarzterdt) was born in Bretten (Palatinate) on February 16, 1497. His mother was the niece of Johann Reuchlin, who later bestowed on him the Greek name of Melanchthon. Privately taught as a child by Johann Unger, in 1508 he attended the Latin school in Pforzheim, where the director Georg Simler introduced him to the study of Greek.

In 1509 he matriculated at the University of Heidelberg, where he met Jacob Wimpfeling, and two years later at the University of Tübingen, where he obtained his MA in 1514. Between 1514 and 1516 he taught some courses at the university and collaborated as a corrector at the press of Thomas Anshelm.

In 1518 he was appointed to the new chair of Greek at the University of Wittenberg. Already since his inaugural speech (De corrigenda adulescentiae studiis), he proposed a through reform program of education. Early on he also began to support Luther's theological reform and defend him in his publications. In 1523 Melanchthon was elected rector of the Wittenberg University, despite its statutes requested a celibate for that position, and in 1536, under the university's new constitution, he, like Luther, received the privilege to organize his courses independently of faculty regulations. His lectures formed the basis for those numerous commentaries and textbooks that, revised and rewritten many times, have earned him the title of ‘Praeceptor Germaniae'.

Besides his scholarly work, he was deeply involved in ecclesiastical politics: he prepared memoranda, undertook many journeys (in particular he attended the diet of Augsburg in 1530, the political meetings in Schmalkalden, and the colloquy of Worms in 1541), and composed milestone works as Loci communes rerum theologicarum and the Confessio Augustana. During the war of Schmalkalden (1546-1547), which led to the siege and occupation of Wittenberg, he fled to Nordhausen. In 1557 he attended in Worms his last religious colloquy and helped reorganize the University of Heidelberg. On a trip to Leipzig to an examination of candidates at the university he caught a cold from which he died in Wittenberg on April 19, 1560. He was laid to rest next to Luther in the castle church.

Melanchthon's importance for the Reformation lay essentially in the fact that he systematized Luther's ideas, defended them in public, and made them the basis of a religious education. These two, by complementing each other, could be said to have harmoniously achieved the results of the Reformation.

As a reformer, Melanchthon was characterized by moderation, conscientiousness, caution, and love of peace; but these qualities were sometimes said to only be lack of decision, consistence, and courage. Often, however, his actions are shown stemming not from anxiety for his own safety, but from regard for the welfare of the community and for the quiet development of the Church.

As a scholar Melanchthon embodied the entire spiritual culture of his age. At the same time he found the simplest, clearest, and most suitable form for his knowledge; therefore his manuals, even if they were not always original, were quickly introduced into schools and kept their place for more than a century. In ethics Melanchthon preserved and renewed the tradition of ancient morality and represented the Evangelical conception of life. His books bearing directly on morals were chiefly drawn from the classics, and were influenced not so much by Aristotle as by Cicero. Melanchthon's formulation of the authority of Scripture became the norm for the following time. The principle of his hermeneutics is expressed in his words: “Every theologian and faithful interpreter of the heavenly doctrine must necessarily be first a grammarian, then a dialectician, and finally a witness”.

In the sphere of historical theology the influence of Melanchthon may be traced until the seventeenth century, especially in the method of treating church history in connection with political history. His was the first Protestant attempt at a history of dogma.

As a philologist and pedagogue Melanchthon was the spiritual heir of the South German Humanists, of men like Reuchlin, Wimpheling, and Rudolph Agricola, who represented an ethical conception of the humanities. The liberal arts and a classical education were for him only a means to an ethical and religious end. The ancient classics were for him in the first place the sources of a purer knowledge, but they were also the best means of educating the youth both by their beauty of form and by their ethical content. By his organizing activity in the sphere of educational institutions and by his compilations of Latin and Greek grammars and commentaries, Melanchthon became the founder of the learned schools of Evangelical Germany, a combination of humanistic and Christian ideals. In philosophy also Melanchthon was the teacher of the whole German Protestant world (cf. H. Scheible, Melanchthon. Eine Biographie, München, 1997, passim).


[9057]